21. KİTLESEL FELAKETLERDE HEKİM TUTUMU
Aynı anda; insan eliyle yahut doğal olaylar sonucu bir bölgedeki imkanların idaresinde yeterli olamadığı çok sayıda insanı etkileyen mal ve can güvenliğini bozan her türlü olay kitlesel afet sayılır. 12’den fazla insanın öldüğü etkilendiği olaylar olarak da tanımlanabilir.
Savaşlar her türlü terörist yanısıra toplu zehirlenme ve intiharlar, çevre çevre kirliliğinin lokal ani etkileri kitlesel ölüm nedeni olabilir. Orman yangınları, su baskınları, deprem gibi doğal sebepli olaylara ek olarak, insan faktörünün etken olduğu taşımacılık kazaları, otel- yatakhane-stadyum-gazino yangınları- patlamalar, binaların çökmesi gibi olaylar kitlesel felaket ve ölüm tanımlamasına girebilir.
Toplumların kitlesel felaketlerle karşılaşma riskindeki artış kurtarma, yönetim- idare, postmortem muayene ve kimliklendirme çalışmaları için özel timler, örgütler oluşmasına, yönergeler geliştirilmesine yol açmıştır.
1)Hekim böyle bir olay karşısında mülki idare ve güvenlik güçleriyle çalışacağından böyle bir durumda temel hedefler konusunda bilgiye sahip olmalıdır.Arama kurtarma, ambulans, itfaiye, sivil savunma, polis gibi tüm acil durum ekiplerinin ilk önceliği yaşam kurtarmaktır. Kazazedelerin güvenli yere alınması ve hastanelere nakli gereklidir.
2)Olay yerindeki kargaşayı sonlandırıp, ekipler arasında koordinasyonun sağlanarak en kısa zamanda en iyi sonucu almak, normale dönüşü sağlamak gereklidir.
3)Kitlesel felaketin türü ne olursa olsun, sebepleri ortaya koyarak bir araştırmayı yapmak ve sonucunda olası cezai ve hukuki yargılama için olası faktörleri belirlemek gereklidir.
Bu bakış açısıyla adli makamlar ve güvenlik güçleri için kitlesel felaket bölgesi aynı zamanda bir olay yeri gibi değerlendirme zorunluluğundadır. Bu yüzden ortamın ve etkilenenlerin mümkün olduğunca az değiştirilmesi için ortama en az insanın girmesi sağlanmalıdır. Arama- kurtarma ve araştırma için zorunlu olanlar dışında kimsenin bölgeye girmemesi amaçlanır. Polis- Adli makamlar ve bilirkişi ekipleri bir yandan olası delilleri toplayıp fotoğraflarken öte yandan olay yerinin güvenliğini sağlamaya çalışırlar.
4)Olayların türüne göre ulusal uluslar arası askeri, istihbarat ve özel kaa araştırma birimleri’nin araştırma yapmaları doğaldır; ancak koordinasyon ve paylaşım esastır.
5)Olaydaki yaralı veya sağlam kurtulanların kimliklerinin isimleri kaydedilmesi, kimlerin hangi hastanelere nakledildiğinin kaydedilmesi, canlı olanların ilk ifadelerinin alınması, etkilenenlerin yakınlarının ve toplumun bilgilendirilmesi, kitle iletişim araçlarına güvenli, yeterli, amaca uygun bilgi verilmesi gereklidir.
6)Ölümlerin , ölüm zamanı, nedeni, kimliklendirilmesi, ileri araştırma ve otopsi işlemlerinin yapılması için belirli yerlere, morga kaldırılması ve bu işlemlerin yetkin biçimde sağlanması gerekir.
Kitlesel felaketlerde hekim özel araştırma, arama kurtarma timlerinde değilse, bölgenin birinci basamak hekimiyse ya ambulans- ilkyardım ekibindedir veya hükümet tabibi( Doğal olarak Adli Tıp görevlisidir). Kitlesel felaketlerdeki yaralanma olgularında:
a) Yaşam kurtarmak,
b) Ambulans, sedye, ilkyardım araç ve gereçlerini doğru yönlendirmek ve çalışanları iyi yönetmek, c) Triaj ve yaralıların ağırlık ve gereksinimlerine göre doğru merkezlere sevkini sağlamak,
d) Hastaneler ve diğer ilk yardım ekiplerini vaktinde alarma geçirmek,
e) İtfaiye, arama- kurtarma ve sivil savunma birimleriyle iyi iletişim ve yardımlaşma sergilemek zorundadır.
Ölüm Olgularında:
a.Ölen insanların sayısının belirlenmesine yardım,
b.Ölüm ve yaraların sebeplerini belirlemek,
c.Suç olaylarını dışlayarak araştırmayı yapmak,
d.Ölenlerin doğru kimliklendirilmesine yardım,
e.Ne her durumda bu tür olaylarda olası ölüm ve yaralanmaları azaltmak için gerekli saptama ve önerilerini ortaya koyup raporlamak durumundadır.
Genel Olarak Toplu Ölüm Olgularının İncelenmesi:
Şu fazları içermelidir.
a)Ölen her insanın yerini ve pozisyonunu belirleyip, kaydetmek; cesetlerin ve parçaların numaralandırılması ve yeterli fotoğraflanması,
b)Kişisel eşyaların, giysilerin ve aksesuarların ölü bedeninden ayrılmadan önce kayıt ve fotoğraflanması, korunması,
c)Cesetlerin uygun biçimde bacak üst kısmına ve ölü torbasına etiketlenerek saklama yerlerine nakli,
d)Parmak izi,
e)Diş ve ağız muayenesi, radyolojik incelemeler ve diagramlar çıkarılması,
f)Gereğinde ölü bedeninin tümünün Radyolojik incelemesi,
g)Ölü muayenesi ve Gereğinde Otopsi,
h)Toksikolojik, serolojik ve DNA incelemeleri için örnek alımı,
i)Pozitif kimliklendirme
j)Ölüm nedeninin belirlenmesi,
k)Kaza oluşumunun kurgulanması ve olası önlem önerileri.
Pozitif Kimliklendirme Aşamaları:
Kimliklendirme kitlesel felaketlerde kimi zaman eliminasyon ve dışlama temeline dayanır. Olası kayıpların mevcut ölü bedenlerinden birine uyup uymadığının ortaya konması yoluyla yürütülmesi gerekebilir. Esasen adli makamların yükümlülüğünde olmakla beraber doğal bilirkişi hekimdir. Temel kriterler şunlardır:
●Kimlik Tanığı: Toplu ölümlerde nadiren başvurulmalıdır. Yoğun duygu durumundaki akrabalar ve tanıdıklar yanmış, parçalanmış cesetler arsında hatalı sonuç bildirebilirler. Hiçbirini tanımamaları hatalı bir teşhisten daha kabul edilebilir.
●Fotoğraflar: Evvelce alınmış resmi belgelerdeki veya aile albümlerindeki fotoğraflarla ölü bedenlerini karşılaştırmak dikkatli inceleme gerektirir. Ancak genel tarama ve ön kimliklendirme için faydalı olabilir.
●Kişisel Detaylar:
a) Genel Veriler: Yaklaşık yaşı, ırk ve etnik özellikleri, ağırlık, boy,vücut yapısı, saç ve sakal rengi yapısı, uzunluğu, yüz özellikleri, kulak küpe delikleri, kıllanma durumu- yayılımı sekonder cinsiyet karakterleri.
b) Özel Veriler: Yara izleri, doğumsal- sekonder anomali- sakatlıklar, döğmeler, doğum izleri, amputasyon ve sünnet durumu.
c) Mesleki İzler: Madencilerdeki yüzde pigmentasyon, bedeni işlerde çalışanlarda nasır ve deformiteler.
d) Hastalık İzleri: Psoriaris, egzema, vitiligo, hemantiomlar, verrüler vs.
●Giysiler: Beden üzerindeyken fotoğraflanıp, etiketlenerek saklanmalıdır. Eski tamir izleri, markası, işli isimler önmelidir.
●Aksesuar ve Mücevherler: Künye, küpe, yüzük gibi vücut parçalarına sıkıca tutunuk unsurlar önemlidir. Kimi zaman isim bile kayıtlı olabilir. Yakınlarına gösterilmeden önce temizlenmelidir.
●Ceplerin İçeriği: Tümü boşaltılıp tanımlanıp kayıt edilmelidir. Fatura, kartvizit, telefon no gibi unsurlar dikkatli biçimde kimliklendirmede kullanılabilir.
●Dişler: Dişler çürüme, nem, ateş gibi yumuşak dokuların tamamen harap olduğu durumlarda bile bütünlüğünü, varlığını sürdürür. Çene kemikleri ve sadece dişlerin incelenmesi ile genel ve kişiye özel pek çok özellik tespit edilerek, olası kayıpların diş kayıtları, fotoğrafları vs. ile karşılaştırılarak kimliklendirme yapılması olanaklıdır. Özellikle ölenlerin genel olarak isim listesinin mevcut olduğu durumlarda karşılaştırmalar daha kolay olacaktır.
●Radyoloji: Kemiklerin oluşumu, epifiz hatlarının ve sütürlerin kapanması belirli yaş diliminde gerçekleşir. Servikal Kosta gibi, metal protezler gibi yapıların yanısıra, frontal sinüslerin üç boyutlu konfigürasyonu kişiye özel bilgilerdir ve Radyolojik olarak görüntülenebilir.
●Serolojik Testler: Ölüm öncesine ait bilinen bir kan örneği yoksa ABO ve Rh gruplamasının dışında bir şans yoktur. Kan örneği varsa diğer kan grupları ve polimorfik proteinler karşılaştırılabilir.
●DNA Analizleri: Cesetten alınacak karaciğer veya kas dokusundan elde edilecek DNA –20 ºC de saklanır. Karşılaştırma için ölümden önce alınan kan, semen, kemik iliği, patolojik preparattan elde edilecek veya kardeş, çocuk, ana- babanın kan veya bukkal smear örneklerinden elde edilecek DNA gereklidir.
●Fasial Rekonstrüksiyon ( Yeniden Yüzlendirme): Sadece iskelet halini almış kafatasının bulunduğu durumlarda olası kayıpların fotoğrafları ile kafatasının bilgisayarlı ortamda üstüste bindirilmesi tekniğinden yararlanılabilir. Ayrıca kemik yapının özelliklerinden yola çıkarak olası cilt altı- kas yapıları yüklenerek tahmini bir yüz görünümü elde edilebilir.
Özel Durumlar:Bazı kitlesel felaketlerde olayın tekrarlanması riski olabilir. Kimi durumlarda da çevreye zararlı kimyasallar, aşındırıcılar, zehirli gazlar veya radyoaktivite yayılmış olabilir. Bu gibi olasılıklarda çevre ve çalışan güvenliğinin sağlanmış olduğu yetkililerce belirlenmeden olay yerine gerilmemesi gerekir.
Olayın Ve Müdahalenin Değerlendirilmesi: Her kitlesel felaket kendine özel koşullar taşır ve farklı deneyimler kazandırır. Bu deneyimlerin meslektaşlara ve topluma yararlı olabilmesi için yerel sağlık otoritelerine ve meslek örğütüne uygun biçimde sunulması gerekir.
